[Nettime-nl] Christian Marazzi: En Daar Gaat Het Geld... (fragment)

[Patrice Riemens <patrice@xs4all.nl>]

Nu er weer sprake is van een serieuze, zij het nog bescheiden, Internet 
hausse (zie recente artikelen in VN en de Volkskrant door respectievelijk 
Sam Nemeth en onze onvolprezen virtuele windbuidel Francisco van Jole) is 
de vraag naar de economisch-financiele mechanismen die ons de vorige 
dotcom boom en bust leken op te hebben geleverd, weer aktueel geworden. 
Leken, want zoals Christian Marazzi betoogt in een opmerkelijk boek (*), 
en zoals Manuel Castells, tegen veler kritiek inclusief de mijne, al 
eerder had beweerd, waren de 'exuberantie' van investeerders en de 
'dwaalleer' waaraan bankiers en accountants zich schuldig aan zouden 
hebben gemaakt, de 'waanzin' van de markten kortom, in het geheel niet 
irrationeel - hoe katastrofaal de uitkomst ervan veelal ook mochten zijn 
geweest.
 
Het begrip dat ten grondslag ligt aan deze ontwikkeling is "risiko", en 
het antwoord dat eraan gegeven wordt is het naarstig zoeken naar het 
afdekken ervan. Bij zeer complexe risico's horen extreen ingewikkelde 
afdekkingsmethoden en instrumenten, waarvan in de financiele wereld de 
bekensten de zg. 'derivaten' zijn, oftewel financiele producten die 
'afgeleid' worden niet van datgene waarin gehandeld wordt (aandelen, 
goederen, enz.) maar van de transactiesfeer zelf, m.n. de onzekerheden en 
ongewisheden waarin deze in ruimte en tijd gesitueerd is. 

Dit fragment uit het tweede hoofdstuk van Marzzi's boek leest zich als 
'course 101' in de economie van 'derivaten'.



 (*) Christian Marazzi "Et Vogue L'Argent", vertaald uit het Italiaans 
door Anne Querrien en Francois Rosso; Editions de l'Aube/Seuil, Parijs 
2003.


= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = 
= = = = = = =
(...)

De opkomst tijdens de laatste twintig jaar van  geheel nieuwe risico's, en 
de toenemende onzekerheid vluchtigheid ('volatility') van de (financiele) 
markten verklaren de explosieve groei van de 'derivaten'. Tot het midden 
van de jaren zeventig waren de wisselkoersen bijvoorbeeld (tamelijk) vast, 
bleven de schommelingen van de olieprijs binnen bepaalde marges, was de 
jaarlijkse stijging van het prijsindex constant en was de rentestand ook 
redelijk stabiel. Toen de voorspelbaarheid van al deze elementen en ook 
van andere variabelen afnam om vervolgens praktisch te verdwijnen, werd 
men gedwongen om steeds nieuwere instrumentele mechanismen te bedenken om 
de risiko's het hoofd te bieden, en om te kunnen blijven functioneren in 
een wereld waar onzekerheid een 'manier van leven' was geworden. Het is 
daarom gerechtigd om te stellen dat derivaten slechts een symptoom en niet 
de oorzaak zijn van de vluchtigheid ('volatility') van de (financiele) 
markten.  

Om een innovatie van gelijke strekking in de geschiedenis van het geld te 
vinden moeten wij helemaal teruggaan tot de uitvinding van het bankbiljet. 
En het is dan ook geen toeval dat onder centrale bankiers de uitvinding 
van derivaten vergeleken wordt met dat van de atoomenergie. En toch worden 
heden ten dage nog derivaten door menig econoom beschouwd als soort 
belediging van het gezond verstand, als 'duivelse wertuigen' die zover 
afliggen van 'de reele wereld' dat ze uitsluitend geschikt zijn voor de 
meest ongebreidelde vormen van speculatie. In de mening van een niet 
gering aantal economen zijn derivaten de oorzaak van de crash van 1987, 
van de faillissementen in 1994 van reuzen zoals Procter & Gamble, Gibson 
Greetings, Metallgesellschaft AG,  terwijl de deconfiture van de Baring 
Bank in 1995 zeker niet aan hun reputatie heeft bijgedragen. Het feit dat 
derivaten zeer gesofisticeerde en slecht begrepen financiele instrumenten 
zijn, die ontwikkeld werden door de financiele markten teneinde om te 
kunnen gaan met de economische instabiliteit die het gevolg was van het 
instorten van het Bretton Woods systeem,  maakt het moeilijk om te 
aanvaarden dat zij niet, zoals men graag wil geloven, een 'perversie' van 
de financiele sfeer zijn, maar de uitdrukking van een nieuwe manier om 
rijkdom te produceren en te verhandelen. Men kan dus beweren dat de 
proliferatie van derivaten niets anders is dan een 'teken des tijds'.

Derivaten vallen in twee grote groepen uiteen: termijncontrakten 
('futures') en opties ('options'). Hoe complex en gesofisticeerd 
hedendaagse financiele derivaten ook zijn, hun oorsprong ligt in de oudste 
menselijke activiteit die er is, de landbouw. Om uit te leggen wat een 
daad van aankoop of verkoop in de toekomst inhoudt, valt men vaak terug op 
het voorbeeld van het graan in Egypte, drie en half duizend (!) jaar 
terug. De "wonderbaarlijke eigenschap" van het graan, zoals tijdgenoten 
het noemden, lag in het feit dat men het kon kopen en verkopen, en dat 
voordat de Nijl het land had overstroomd of het graan ueberhaupt gezaaid 
was. Het werkt als volgt: men komt men iemand overeen dat men het graan 
gaat aan- of verkopen op een dag ergens in de toekomst, maar tegen een van 
te voren vastgestelde prijs. Als bij de vervalsdag van het kontrakt de 
prijs van graan lager blijkt te zijn dan de afgesproken prijs boekt degene 
die door de 'future' gemachtigd is om voor een hogere prijs te verkopen 
winst. De verliezer daarentegen, is degene die gedwongen is om meer geld 
uit te geven voor dezelfde hoeveelheid graan, die hij voor een geringer 
bedrag moet afstaan op de vervalsdatum. Men zegt dan dat 'futures' 
contracten zijn die gebaseerd zijn op de *symetrie* tussen de 
contracterende partijen. Immers, beide partijen hebben *in beginsel* 
dezelfde kans om in de toekomst geld te winnen of te verliezen. Aan het 
eind zal de ruil hoe dan ook plaats vinden, ongeacht de (vigerende) prijs 
van het voorwerp van het contract - daarom worden dit soort contracten 
'vast' ('firm') genoemd. Als bij de afhandeling van het contract 
daadwerkelijke levering plaats vindt van het voorwerp van het contract 
(bv. graan) in ruil voor het uitkeren van de gehele geldsom die van te 
voren was afgesproken, valt het 'future' contract in de categorie 
'physical settlement'. Als er daarentegen geen materiele leverantie plaats 
vindt, maar alleen een overdracht van het geld verschil tussen afgesproken 
en op dat moment vigerende prijs, spreken wij over 'cash settlement'.

Anderzijds wordt vaak het voorbeeld van de Hollandse tulpenbollen in de 
17e eeuw gehanteerd om opties te beschrijven. De vluchtigheid 
('volatility') van de prijs van tulpenbollen (forse daling na een goede 
oogst, steile stijging na een strenge winter) was dermate groot dat 
tulpenhandelaren aan bollenkwekers hadden voorgesteld om opties aan te 
kopen die hen het recht gaven om de opbrengst van hun oogst te verkopen 
tegen een van te voren vastgestelde prijs. De tulpenhandelaren kochten 
opties (wij spreken tegenwoordig van 'call options') om de mogelijkheid te 
hebben hun voorraden op te voeren als de prijs van de bollen steeg. Met 
deze opties in de hand had de handelaar het recht, *maar niet de 
verplichting*, om van de tegenpartij levering van de bollen tegen het 
afgesproken prijs te verlangen. Kwekers die behoefte hadden aan 
bescherming tegen prijsuitval hadden er van hun kant belang bij om opties 
te kopen die hen het recht gaven om aan de tegenpartij, de handelaren, 
bollen te verkopen tegen het te voren vastgestelde prijs (nu 'put options' 
genoemd). Beide partijen dekten dat risico voor zich af in ruil voor een 
eertste betaling voor de optie, als een premie die geacht werd de 
bollenverkoper af te schermen tegen het risico van een prijsstijging, 
terwijl het tegelijkertijd de koper moest beschermen tegen het risico van 
een daling van dezelfde prijzen. (jawel, het is een doordenkertje! PR ;-)

Het uitruilen van opties tussen de Hollandse handelaren en producenten van 
de bollen ging een hele tijd door, tot op de dag dat een uitzonderlijk 
overvloedige oogst de prijs van de bolen geheel deed instorten. 
Producenten maakten massal gebruik van het recht om te verkopen tegen het 
ver voor deze wonderoogst contractueel vastgestelde hoge prijs. De 
handelaren konden deze contrakten gelet op de zeer lage opbrengstprijs 
niet nakomen en verklaarden zich en masse failliet. De Hollandse 
optiemarkt hield even op te functioneren, waardoor het probleem van de 
eerlijke verdeling van winsten en verliezen in het luchtledige bleef 
hangen. Een volledig sluitende historische verklaring voor deze 
overproductiecrisis van Hollandse tulpenbollen en van de speculatie bubbel 
die eraan vooraf en ermee gepaard ging is nog niet voorhanden. Het massief 
beroep doen op de opties, die een crisis ontketende op een markt die 
nauwelijks minder gerafineerd in elkaar stak dan de huidige financiele 
markten, zou weleens kunnen worden toegeschreven  aan de wil van sommige 
economische belangengroepen om het onmogelijk te maken aan een toenemend 
aantal individueen toegang te krijgen tot een markt dat voorheen aan hun 
was voorbehouden. Dat gebeurde op het moment dat tulpen, die tot dan toe 
beschouwd werden als schaars en exclusieve exotische produkten, in 
gestandaardiseerde goederen veranderden die een vraag deed ontstaan met 
een toenemend aantal kleine speculanten in zijn kielzog. Mocht dit het 
geval zijn, dan hebben we met een precedent te maken dat van pas kan komen 
om huidige ontwikkelingen te interpreteren (vd dotcom boom 'n' bust, PR)

Want in tegendeel tot futures zijn optiecontracten juist gebaseerd op de 
*asymetrie* tussen de contracterende partijen: een van de partijen koopt 
de optie en betaalt aan de verkoper een percentage van het nominaal bedrag 
(de zg. premie). Door het betalen van de premie verkrijgt de koper het 
recht *maar heeft niet de verplichting*  om later het voorwerp van het 
kontrakt van de verkoper van de optie te verwerven (cq het aan hem te 
verkopen, afhankelijk van het karakter van het kontrakt) tegen het van te 
voren vastgestelde prijs ('strike' genoemd), hetzij in de vorm van een 
'physical setllement', dan wel van een 'cash settlement'.

En zo werkt het ook op de financiele markten. Heeft men obligaties en is 
men bang dat hun waarde straks flink gaat dalen ten gevolge van een 
stijging van de rentevoet, zal de aanschaf van een (verkoop) optie op die 
obligaties de houder dekken ('to hedge') tegen zo'n waardedaling. (...)

De belangrijkste eigenschap van derivaten is dat zij een manier zijn om 
zich te beschermen tegen de risico's die voortvloeien uit de (sterke) 
schommelingen van de prijs van allerlei reele of virtuele produkten. Of 
het nu om 'futures' of opties gaat, zij bieden een soort verzekeringspolis 
tegen ongunstige prijsontwikkelingen, net zoals men zich verzekert tegen 
brand of overstromingen. Risiko beheer is dus net zo goed een zaak van zij 
die zich willen indekken tegen het uitval van verwachte baten ('hedgers') 
als van investeerders en spekulanten die op netto winsten uit zijn. Als 
zodanig zijn derivaten dus een effectieve en krachtige mechanisme van de 
*socialisering van het risico*.


= = = = = = = = = = = = = = = = = 
(vertaald door Patrice Riemens)


Nawoord vd vertaler:
Marazzi's hoofdthema is overigens wat hij ziet als de inzet van een lange 
trend van de(sin)flatie, gekoppeld aan een kritiek van de misvattingen 
rond het postfordisme en 'het einde van de loonarbeid' die gebaseerd zijn 
op een volgens hem 'historisch achterhaalde opvatting van het begrip 
arbeid'  en van diens rol in de 'creatie van rijkdom' (ook - en met name - 
onder de enthoesiasten van de 'cognitieve arbeid').  Daarmee, en vandaar 
de aandacht voor o.a. bovenbeschreven verschijnselen, herfocust hij 
krachtig op de kapitale (!) rol van het monetaire in de maatschappij en 
komt, zonder het overigens zelf te beseffen, opmerkelijk in de buurt van 
de theorieen van de Belgisch-Argentijnse ondernemer en econoom Silvio 
Gesell aan het begin van de vorige eeuw.





______________________________________________________
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet
* toegestaan zonder toestemming. <nettime-nl> is een
* open en ongemodereerde mailinglist over net-kritiek.
* Meer info, archief & anderstalige edities:
* http://www.nettime.org/.
* Contact: Menno Grootveld (rabotnik@xs4all.nl).